Neoliberalizam u političkim školama SKJ?

Da li su komunisti znali za neoliberalizam i da li su se protiv njega borili? Dok bi intuitivna reakcija bilo kog istraživača posleratne Jugoslavije bila negativna, u realnosti, postoje indicije da je Savez komunista Jugoslavije ovu pojavu ako ne shvatao, onda makar pratio – dakako kroz tela posebno zadužena za to.

Ovo su izvori do kojih je bilo moguće doći:

Centar za društvena istraživanja

Centar za društvena istraživanja (CDI) je bio, vrlo uslovno rečeno, “glavni” marksistički centar, koji je u toku osamdesetih bio sastavljen od delegata iz drugih marksističkih centara širom Jugoslavije, koja je na početku osamdesetih imala preko 200 takvih centara. CDI je bio deo Centralnog komiteta i smešten na prvom spratu zgrade Komiteta u Beogradu. Postoje indicije da je osnovan kako bi pomogao u pisanju novog Ustava Jugoslavije iz 1974. godine, iako je njegova svrha, prema jednom značajnom govoru Miloša Nikolića – jednog od arhitekte čitavog sistema – povodom 10 godina Titove političke škole u ​​Kumrovcu, bila u tome da bude institucija za „samoistraživanje partije“. Koristeći svoju široku mrežu marksističkih centara (koji su takođe bili autonomni i nisu mu bili potčinjeni), ovaj Centar je mogao zajedno sa ostalima brzo sprovesti istraživanja i naučne studije vezana za političke odluke koje donosi Partija – kao i da informiše Partiju pre nego što preduzme određene korake, premda Partija nije uvek slušala, a o čemu su govorili i Nikolić i mnogi drugi. Pored istraživanja koje je mogao inicirati i sam, često je radio i studije klasne strukture SKJ i pratio njene promene. Dakle, to je bila složena institucija, i to centralna, a u njoj je radilo dosta poznatih marksista, dok su gotovo sva veća imena sudelovala, od Stipe Šuvara, Kardelja, do Slavoja Žižeka koji je radio u sekciji za dominantne ideologije u okviru CDI. Na žalost, o njemu se još uvek ne zna puno jer je arhiva ili uništena ili čak nije stvorena u smislu da je zaista dostupna u Arhivu Jugoslavije.

Bilo kako bilo, u knjizi “Pregled osnovnih saznanja stečenih putem aktivnosti Centra za društvena istraživanja (1982-1986)” (Izdavač: CDI, Beograd, 1986. godine, ur. Vladimir Cvjetićanin), vidi se da je ova za partiju relativno centralna ustanova izučavala temu neoliberalizma makar od 1983. godine, ako ne i ranije [1]. U 8. poglavlju pod nazivom Odnosi kapitalizma i socijalizma u aktualnoj svetsko-istorijskoj situaciji”, pod tačkom 8.6. koja se zove “Neoliberalizam, neokonzervativizam i nova desnica”, na stranicama od 720-769. se nalazi analiza pojava i porekla neoliberalizma u tadašnjem svetu.

Ukoliko se makar baci sumarni pogled, vide se da to nije bila samo površna partijska studija. Naprotiv, sam odeljak počinje citatom Stuarta Halla kojim se konstatuje porast neoliberalizma, neokonzervativizma i nove desnice u svetu – otkuda verovatno i sam naslov poglavlja, kao i istoimenog temata “Marksizma u svetu” (4-5, 1983) kog je izdavalo partijsko preduzeće “NIRO Komunist”. Kada je reč o ciljevima istraživanja, tekst ih sumira ovako:

Istraživanje ove političke i ideološke reafirmacije desnice u mnogim razvijenim zemljama kapitalističkim zemljama, je za levicu u svim zemljama – pa i za naš komunistički pokret – od prvorazrednog značaja, ne samo zato što ta reafirmacija desnice stvara nove i u mnogo čemu teže uslove za klasne, emancipatorske borbe koje vode ili bi trebalo da vode snage levice, nego i zato što ona vrši snažan, direktan i indirektan pritisak na ideologiju i politiku levice i kako se pokazuje, taj pritisak nije uvek bezuspešan.

“Pregled osnovnih saznanja stečenih putem aktivnosti
Centra za društvena istraživanja (1982-1986)”, CDI, Beograd, 1986, str. 720–721.

Posle se konstatuje da nije cilj istraživanja samo praćenje neoliberalizma kao takvog nego da je ono preduzeto “da bi spoznali ideološke i političke uticaje koij iz kapitalističkog sveta prodiru u našu zemlju i, s tim u vezi, bolje razumeli neke aktuelne ideološke i političke tendencije u nas.” U smislu strukture, nakon govora o uzrocima neokonzervativizma u SAD i Evropi, pod tačkom 8.6.2. se obrađuje neoliberalizam kao takav, pre svega sa fokusom na Fridrih fon Hajeka i Milton Fridmana na str. 730–736. Tekst se završava analizama različitih shvatanja krize i antikriznih politika koju će današnji čitaoci prepoznati:

Druga strategija antikrizne politike je strategija neoliberalizma, strategija koju propagiraju u prvom redu Fridrich Hayek i Milton Fridman, a njeni politički realizatori su Ronald Regan u Americi, M. Tačer u Engleskoj, Štraus u Nemačkoj; nju su pokušavali da realizuju bivši predsednik vlade u Švedskoj, koga je sada potukao Palme, i Raymond Bar u Francuskoj. Prema toj strategiji država ne treba da dobija nikakav dodatni kapacitet za intervenciju u društvu, već je neophodno da smanji kompetecije prema nosiocima kapitalističkog procesa akumulacije, i, pre svega, treba radikalno smanjiti sva socijalna davanja. ‘Podržavljeni kapitalizam’, kako ga je još 1915. godine nazvao Hilferding, treba da se dezorganizira, da se deetatizira. To podrazumeva ukidanje državnih socijalnih davanja, smanjivanje poreza i državnih izdataka, reduciranje mogućnosti za državne investicije, svođenje države na funkciju pravne države i vođenje brige o monetarnoj politici. (Istina, von Hayek ide čak toliko daleko da smatra da monetarna politika, izdavanje novca ne treba da bude politika države, nego politika kapitala direktno).

“Pregled osnovnih saznanja stečenih putem aktivnosti
Centra za društvena istraživanja (1982-1986)”, CDI, Beograd, 1986, str. 730–736.

Na kraju teksta je potpisan Miloš Nikolić, a naslov “Neoliberalizam, neokonzervativizam, nova desnica” se navodi kao njegovo izlaganje na Nedelji marksističkih rasprava ’83 “Društvena svest socijalističkog samoupravnog društva” – rasprave koje su se održavale svake godine u različitim manjima mestima kao vidovi okupljanja nastavnika marksizma u organizaciji marksističkih centara (primera radi, samo od 1983-86. su okupili preko 1200 od preko 4000 nastavnika marksizma koliko ih je tada bilo u celoj Jugoslaviji. Op. cit., str. 471).

Bitno je istaći da ovo poglavlje o neoliberalizmu dolazi nakon odeljka 8. 5. “Uticaj aktualne međunarodne situacije na socijalistički razvoj Jugoslavije” na koji se nadograđuje kao ideološki vid destrukcije socijalizma. Dakle, pre govora o neoliberalizmu, u odeljku 8.5. se kroz tri istraživanja govorilo o pretnji po socijalistički poredak Jugoslavije: u vojno-političkom smislu, tehnološkom smislu (programsko finansiranje naučno-tehnoloških istraživanja od strane MMF-a, Svetske banke i privatnog kapitala) i u smislu međunarodnih ekonomskih pritisaka. Ovo poslednje se sagledavalo u vidu sumarnog pogleda na koncentraciju i ekspanziju kapitala kroz transnacionalne korporacije te opadanja njihove profitabilnosti uz migriranje niskog plaćanja radne snage iz centra ka periferijama – ono što se danas zove izmeštanjem proizvodnje.

Osnovni program Političke škole Saveza komunista Hrvatske

U toku krizne 1988. godine Centar Centralnog komiteta Saveza komunistsa Hrvatske za idejno-teorijski rad “Vladimir Bakarić” je u Zagrebu doneo “Osnovni program političke škole Saveza komunista Hrvatske” – slično osnovnim programima koji su marksistički centri sastavljali za regionalne i republičke političke škole.

Između ostalog, u njemu se u prvoj tematskoj celini “Jugoslavija i suvremeni svijet” nalaze osnovne teme, od kojih je osnovna tema pod rednim brojem 5. “Utjecajne ideologije u svijetu” (koja se obrađivala 4 radna sata) sadržala i obrađivanje neoliberalne ideologije.

To se činilo u odeljcima 3) “Ideologije obnovljene desnice: uzroci afirmacije ideologije obnovljene desnice danas u zapadno-evropskim zemljama: neoliberalizam, klasični i novi liberalizam – obilježja, značaj, društveni korijeni i snage koje ga zagovaraju; neokonzervativizam: obilježja, geneza, značaj, izvorišta, društvene snage koje ga nose, reganizam i tačerizam; specifična obilježja obnovljene desnice u pojedinim zemljama; blokovska politika, klasni rat i antikomunizam nove desnice.”. Pored toga, u odeljku 5) “Zaoštrena kriza i antikrizne strategije” se, slično istraživanjima CDI, ponovo pominjao neoliberalizam. Opis ovog odeljka je bio sledeći: “kako desnica shvaća krizu i njene uzroke; strategija neoliberalizma, odnosno neokonzervativizma; marksističko shvaćenje suvremene krize i strategija ljevice.” – opet, slično zaključku istraživanja iz CDI. (Program političke škole SKH, Centar CK SKH za idejno-teorijski rad “Vladimir Bakarić” Zagreb, 1988, str. 36).

Sličnost Centra CK SKH sa istraživanjima CDI bi se mogla objasniti i datom literaturom Političke škole: među 5 preporučenih tekstova se nalazi i članak koji je upravo bio i podloga za istraživanja CDI: Nikolić, Miloš: Neoliberalizam, neokonzervativizam, nova desnica, časopis “Ideje”, Izdavač NIRO “Mladost”, Beograd, br. 3-4/1984. Pored njega, tu su tekstovi o novoj desnici od Slobodana Divjaka, Nikole Viskovića i Živadinović Petra [2].

Miloš Nikolić

Međutim, ko je bio Miloš Nikolić? Da li se, ako je to bio isti autor, naprosto može u slučaju izučavanja neoliberalizma u Jugoslaviji reći da “jedna lasta ne čini proleće”?

Ukratko, da, ukoliko nije upravo reč o jednom od vodećih figura CDI koji je faktički bio pokretačka snaga čitavog sistema. Za njega gotovo nema saradnika iz marksističkih centara ili međunarodnih figura koje nisu rekle da je predstavljao „spiritus animus“ Centra za društvena istraživanja u Beogradu. Upravo ga je on organizovao kao vid “samoproučavanja” Partije. Dakle, činjenica da se navode njegova dela nije slučajna. Umesto da umanjuju značaj ove teme, one je, naprotiv, dodatno pojačavaju kada znamo ko je bio. Za njega je Samir Amin govorio u svojoj autobiografiji: „Miloš, za koga je Izabela [Samirova žena] mislila da liči na pravoslavnog sveštenika, zvonio je zvonom da bi pozvao učesnike [međunarodnog skupa marksista u Cavtatu] da se vrate sa pauze za kafu. Sada je vođa antišovinističke srpske leve opozicije“. (str. 191). Amin pominje Nikolića po imenu nekoliko puta sa poštovanjem (kao i Volfgang Fric Haug, koji je zajedno sa njim bio u uredništvu Međunarodne enciklopedije istorijskog materijalizma), a pominje i da je Nikolić posle postao jedan od lidera leve opozicije Slobodanu Miloševiću. Nikolić je bio između ostalog jedan od autora koji je objavljivao knjige o budućnosti socijalizma kod Versoa u toku osamdesetih – možda i jedini u SKJ koji je pisao za Verso – i imao je ogromnu mrežu međunarodnih kontakata zahvljujući skupovima u Cavtatu koje su marksistički centri organizovali i gde su se mogle čuti slične rasprave.

ZAKLJUČAK?

Na osnovu svega predloženog, moglo bi se pretpostaviti da su u Jugoslaviji postajala barem dva “žarišna” mesta na kojima se neoliberalizam proučavao: Centar za društvena istraživanja u Beogradu i Centar CK SKH za idejno-teorijski rad “Vladimir Bakarić”. Na osnovu ovakve analize stiče se dobar putokaz koje koje arhive bi trebalo obići, a budući da arhive ovih dvaju centara još uvek trebaju da se obiđu, dalja arhivska i druga istraživanja će sigurno otkriti dosta još toga (pre svega, nedelje marksističkih rasprava, ali i skupovi marksističkih centara u Cavtatu te individualni članci komunista koji su bili asocirani sa ovim raspravama i projektima).

Aleksandar Matković

---

[1] Kada je reč o “pregledu osnovnih saznanja” trebalo bi imati na umu da se u ovoj knjizi nije radilo o listi literature ili pregledu publikacija – formalnost koja ne bi ni interesovala CDI – nego doslovno o pregledu osnovnih saznanja – bilo da se do njih došlo putem tribina, savetovanja, knjiga, projekat i sl. Ova “saznanja” su obrađeni po tematskim celinama, jedna od kojih je i rast neoliberalizma kao deo razvoja kapitalizma u toku osamdesetih – što bi moglo da indicira da se ovom temom bavilo naširoko i izvan ove knjige.

[2] Ukoliko se neko zapita, zašto baš Zagrebački centar? Jedan od mogućih odgovora bi bio da je on jedini koji je bio pod direktnom jurisdikcijom tzv. Sektora za idejno-teorijski rad pri CK Hrvatske u kom je radio Stipe Šuvar kao predstavnik CK, a koji se i sam bio vrlo svestan opasnosti od neoliberalne strategije po radničku klasu. Prema intervjuu sa šefom Šuvarovog kabineta Ratku Bubalu (rađen 9. maja 2022.), čak je i Šuvarova reforma bila reakcija na naučno-tehnološki razvoj odnosno fleksibilizaciju radne snage s obzirom na koju se htela ispraviti činjenica da je tek 18% mladih upisalo gimnazije gde su donekle sticali društveno-kritičku svest. Reforma je delom trebala da posluži da se i u stručnim školama digne nivo opšteg obrazovanja kako se ne bi ljudi svodili na radnu snagu, ali takođe i da se podigne optornost manipulacijama.