Kako su devedesete uništavale marksizam: odgovor Kaliku, I deo

Ovo je prvi deo odgovora na tekst Maria Kalika: “Smisao i značaj levičarskog patriotizma – odgovor Aleksandru Matkoviću“. Ostali delovi slede u narednim nedeljama.

Jedna od najbitnijih poruka Manifesta jeste da kapitalizam nije “kraj istorije”, već da, naprotiv, istorija sledi tek nakon kapitalizma. Međutim, 1989., 141. godinu nakon Manifesta, u vreme kada je “kapitalizam” proklamovao svoju verziju “kraja istorije”, došlo je do vrhunca razbijanja marksizma u Istočnom bloku. Ironično, Komunistički manifest i jedna od glavnih poruka marksizma, u Fukujaminoj poznatoj formulaciji, izvrnuta je i proglašena za kočnicu istorijskog progresa. U slučaju Jugoslavije, njen slom je išao delom drugačije u odnosu na Istočni blok. Jedna od specifičnosti je svakako i “očuvanje” marksizma i njegovo iluzorno vezivanje za Slobodana Miloševića, što traje i danas, kroz SPS-ovu “glorifikaciju” Miloševića i kroz “teoretičare” poput Maria Kalika.

Nema razloga da se ulozi ove debate prikrivaju, naprotiv. Ovde ćemo pokazati koliko je ova pozadina bila bitna, i ostala pogubna, sve do danas. Štaviše, može se reći da je raspad zemlje išao sa “zakašnjenjem” u odnosu na slom i raspad samog marksizma. Ovde ćemo ukratko razmotriti “paradoksalni” tretman marksista u toku vladavine Slobodana Miloševića, o čemu se inače retko piše.

Kako i zašto se marksizam uništavao u toku devedesetih?

Širom Jugoslavije je u toku devedesetih usledila čistka i otpuštanje marksista (o tome: Damir Pilić, “Marx nije mrtav”, 2016.). Otpuštali su se profesori marksizma i pravljene su poznate čistke na univerzitetima, a na njihova mesta su postavljani pro-nacionalistički kadrovi; pored toga, dolazilo i do gašenja instituta i arhiva koji su imali veze sa internacionalnom istorijom radničkog pokreta, dok su širom rasparčane Jugoslavije gašeni Marksistički centri koji su do tada postojali u gotovo svim većim gradovima i selima.

Režim Slobodana Miloševića nije predstavljao nikakav izuzetak u tom pogledu, naprotiv. On je predstavljao udarnu pesnicu koja je zadavala udarce marksizmu. Ono što se danas na srpskoj levici smatra “nasleđem” marksizma iz devedesetih, u stvarnosti je najobičnija iluzija i omča oko vrata. Tu je, pre svega, pro-Miloševićevska ideološka grupa, okupljena oko Mirjane Marković (Miloš Aleksić, Danilo Ž. Marković, Vlajko Petković, Radoš Smiljković i Vladimir Štambuk, koju je Mirjana Marković predvodila na sednici CK Srbije 17. jula 1985. – koji su se predstavljali kao “branitelji” marksizma, u razlici spram suprotne struje koja je htela da izbaci marksizam iz nastave). “Marksizam”, čiji “branitelj” je bila Mirjana Marković, je ubrzo postao okosnica za nacionalizam, kako u Srbiji, tako i u Republici srpskoj. Dok je Mira gradila svoj beogradski kružok u Srbiji, u Bosni su dovedeni i drugi pro-nacionalistički marksisti (npr. Aleksa Buha, Adornov prevodilac, autor Argumenata za Republiku Srpsku, presednik SDS-a u Bosni i jedan od najbližih saradnika Radovana Karadžića. Drugi primer je Kecmanović Nenad, bivši rektor Sarajevskog univerziteta, podržavalac politike SDS-a, autor Nemoguće država: BiH, i stava o apsolutnoj simetriji Kosova i Republike Srpske). Slučaj Mihajla Markovića i drugih praksisovaca, kao i njihove podrške Slobodanu Miloševiću, dovoljno je poznat. Danas, njihovi učenici – među njima Mario Kalik, koji je i sam bio član SPS-a, stranke koja je i dalje u vladajućoj koaliciji, i koja je ove godine uspešno proslavila 30. godišnjicu postojanja. Ni Kalik ni SPS se nikada nisu odrekli interpretacije marksizma okupljene oko Miloševićeve porodice – u kojoj je, ništa novo, Milošević glavni junak, branitelj i žrtva. Ovakva interpretacija se danas nastavlja isključivo kroz iste aktere – Kalika i SPS. Tako je devedesetih razvoj marksizma uokviren u nacionalističku interpretaciju i uništavan, a danas mu preti ponovno rođenje. Međutim, ovo nije jedina interpretacija. Naprotiv, ona je nastala tako što se gušila svaka njena opozicija i opozicija nacionalizmu unutar marksizma.

Istovremeno sa bujanjem “nacionalističkog marksizma”, gašeni su marksistički centri, od kojih su neki bili izrazito anti-nacionalistički nastrojeni. U samom Beogradu je, za vreme tog istog Miloševića, prvi najgore prošao Institut za međunarodni radnički pokret, čiji arhiv je bio “treći po velični arhiv radničkog pokreta na svetu, iza onih u Amsterdamu i Moskvi. Biblioteka Instituta za međunarodni radnički pokret bila je jedinstvena zbog specifične pozicije Jugoslavije u odnosu za Zapadnu i Istočnu Evropu. Tu je sakupljena literatura koja nije mogla da se nađe u drugim bibliotekama.”, prema analizi Tadeja Kurepe. Ova biblioteka je potom izrezana u smeće, a Institut je početkom devedesetih preimenovan u Institut za Evropske studije. Između ostalog, slično je bilo i sa bibliotekom Fakulteta za političke nauke, koja je nastala od biblioteke partijske škole komunista. To je važilo i za pokrajinu: u Vojvodini su, nakon anti-birokratske (kontra-)revolucije, pogašeni marksistički centri (kojih je bilo čak 34!), a Novi Sad izgubio svoj Marksistički centar ’91.

Kao što je i napomenuto, isto se, širom Jugoslavije, dešavalo i u drugim republikama, i, po pravilo, gde je bilo više nacionalizma, jači je bio i napad na marksističke centre. Tako, dok je, primer radi, u Splitu na silu ugašen Centar za društvena istraživanja, u Ljubljani je Marksistički centar (Puno ime: “Center za marksistično izobraževanje kadrov Centralnega komiteja Zveze komunistov Slovenije”) pretvoren u istraživački centar (“Znanstvenoraziskovalni center”) i njegov kadar je pripojen Slovenskoj Akademiji Znanosti in Umetnosti (današnji ZRC SAZU).

Međutim, ne može se reći da su ovi centri naposto pogašeni jer za njima nije naprosto bilo potrebe. Neki od njih su imali i anti-nacionalističke stavove. Jedan primer je ljubljanski centar, u kojem su se tadašnji marksisti javno protivili odobravanju slanja tenkova na Kosovo (od strane rukovodstva Slovenije) i bujanju nacionalizma. Drugo, neki Marksistički centri su čak imali i organizacione jedinice posvećene ideološkoj borbi protiv nacionalizma. Takav je bio i centar u Titogradu (današnjoj Podgorici) koji je imao i Grupu za ocjenu idejnih osnova i nacionalističkih pojava u istoriografiji, koja je osnovana još u septembru 1982., da bi pojačala “ideološke kriterijume u svim sferama stvaralaštva kako bi se suzbio nacionalizam i afirmisale socijalističke vrijednosti.” (istorijat centra je ovde, o nacionalizmu pogledati str. 249.)

Da je ova struja bila ikad komptabilna sa bujanjem nacionalizma, ne bi se, pored gašenja, zatirali svi tragovi ove alternativne struje. Jer, upravo su na njenu štetu dovedeni kadrovi koji su i danas bliski vlastima, koje su pokušale da izvedu monopolizaciju i razbijanje marksizma. Sa gašenjem ovih centara, biblioteka, instituta i grupa, presečena je institucionalna veza sa masovnom bazom [1], a na njeno mesto je ubačena nacionalistička ideologija. Tako se slomila i jedna interpretacija marksizma, a osnažila druga. U pitanju je doslovno uništavanje marksizma. Istovremeno sa tim, dovedeni su kadrovi Miloševićeve struje čije stavove Kalik zastupa i čija struja jača i danas.

Aleksandar Matković

(Ovo je prvi deo. Drugi deo sledi uskoro.)

[1] Proučavanje marksizma se svelo, u najboljem slučaju, na kratak period u istoriji filozofije ili, ukoliko ga i pomenu uopšte, u istoriji ekonomije. Time je Marks “smiren”, a politička ekonomija izgubila svoju kritiku. Kako piše Srećko Pulig u recenziji knjige „Marx nije mrtav“: „Proces ‘čišćenja’ marksizma od veza s povijesnim pokretima, klasama, politikama i njegovo vraćanje u okvire sociologije, filozofije, politologije, iz kojih je u boljim vremenima htio i izašao van, ovdje kao da daje za pravo svim onim kritičarima ‘zapadnog’, ‘akademskog’, ‘refilozofirajućeg’ marksizma, koji su desetljećima upozoravali gdje će to završiti. A završava u podosta nematerijalističkoj moralizaciji društvenih odnosa”.”

Facebook OVDE.

Supskripcija OVDE.